BALIK YEMLERİNDE KALİTE KONTROL
Aysun FIRAT
E.Ü.Su Ürünleri Fakültesi 35100 Bornova-İZMİR
Abstract; Quality Control in Fish Feed; Quality control in the compound feed industry not only involves the verification of quality standarts established for each feed ingredient as it is received into storage in the mill, but also involves the close monitoring of the quality of ingredients through the period of storage prior to usage and during its processing. Quality control continues as ingredients are merged during the mixing porcess and as they finally go into storage as compound feed.
Özet: Balık Yemlerinde Kalite Kontrol; Karma yemlerin kalite kontrolü, yalnızca her ham maddenin belirlenen standartlara uygunluğunun araştırılması değil, aynı zamanda bu ham maddelerin depolamadan yem yapımına kadar olan süredeki kalitelerinin takibini içermektedir. Kalite kontrol, karışım işleminden karma yemin depolanmasına kadar devam etmektedir.
Keywords: Fish feed, Quality control, quality feed ingredients, balık yemleri, kalite kontrol, yem ham maddesi kalitesi
GİRİŞ
Yetiştiriciliği yapılacak balık türüne ve yetiştiricilik yapılacak alana göre farklı yemlerin yapılması gerekliliği her geçen gün yem tiplerinde ve yem yapım tekniklerinde de gelişmelere neden olmaktadır. Ancak ne olursa olsun mutlaka yetiştiricilik için bir yem kullanımı olacaktır ve üretim için bu şarttır. Amaç kaliteli, temiz ve ekonomik üretim için uygun şartların sağlanması olmalıdır. Çünkü kaliteli yem kaliteli ürün anlamına gelmektedir.
Bu nedenle yem yapım sanayi, çok sayıdaki yem hammaddelerini en ekonomik, kısa sürede en iyi verimi sağlayacak şekilde kullanarak, yüksek kalitedeki yem üretimi sağlamakla sorumludur.
Yemlerde kalitenin elde edilmesi ise hammaddenin seçiminden, yem yapım aşamaları arasındaki kriterlere, son ürünün sahip olduğu özelliklere ve daha sonraki taşınma, depolama işlemleri dahil pek çok aşamada gerçekleştirilen kontrollerle sağlanmaktadır.
Genel noktalar olarak yem yapımında öncelikle dikkat edilmesi gereken hususlar;
1. Tüm hammaddeler, kalite standartlarına uygun olmalıdır.
2. Ne hammaddeler ne de yapılan yemler, yabancı veya gereksiz maddeleri içermemelidir.
3. İşlenmiş dane yemler ve diğer materyallerin taneceikleri uygun büyüklükte ve biçimde olmalıdır.
4. Yemler formülasyona uygun yapılmalıdır.
5. Peletler ve granüller uygun büyüklükte ve dayanıklı olmalıdır.
6. Bir yemden farklı diğer bir yeme (özellikle ilaçlı yemlerde) bulaşma olmamalıdır.
7. Depolama, taşıma veya yem yapım aşamalarında vitamin, mineral ve diğer mikro maddelerde kayıp olmamalı veya en az kayıp miktarında tutulmalıdır.
8. Yemlerde zararlı maddeler yada mikroorganizmalar olmamalıdır.
9. Mikserdeki karışım sonrası yapılan taşıma esnasında hammaddelerin tekrar ayrışması minumum düzeyde tutulmalıdır.
10. Paketleme net ağırlık üzerinden yapılmalı ve miktar belirtilmelidir.
11. Paketler (çuvallar) temiz, düzgün ve göze hoş görünür olmalıdır.
12. Müşterinin kalite anlayışını karşılayabilir olmalıdır.
Genellikle yemdeki kalite kontrolünde laboratuvar çalışmalar yer alırken, fabrika koşullarında yem yapımı aşamalarında teknik özellikler ön plana çıkmaktadır. Özellikle fabrika personelinin ve üretim şefinin büyük sorumluluğu vardır.
A- Örnek Alımı
Gerek hammadde gerekse son üründe kontrolün yapılmasında ilk basamak örnek alımıdır. Örnek alımı son derece önemli ve hassas yapılması gereken bir işlemdir. Alınan örnek, örneklemenin yapıldığı geneli temsil edebilecek özellikte olmalıdır. Hammaddelerin veya son ürünün çeşitliliği göz önüne alındığında çeşitli örnek alma standartları geliştirilmiştir;
A) Sıvılardan Örnek Alma:
Balık yağı, melas gibi sıvı maddeler genellikle fıçı, varil, plastik bidon veya tankerlerde stoklanmaktadır. Fıçı, varil veya bidon gibi kaplarda ise her 10 kabın 1’ inden, tankerde ise sonda ile farklı derinlik ve bölgelerden örnek alınır. Örnek ağırlığı 2-5 gr. arasında değişir.
B) Danelerden Örnek Alma:
Dane Yemler yığın ise 20 değişik yerden, 15 tondan fazla ise 15’ er tonluk her partiden 200 gr’lık 3 adet, 800 gr’lık şahit olmak üzere 1400 gr.’lık örnek alınır.
Çuvalda ise, 15 tona kadar % 10’ u, 50 tona kadar % 5’ i, 50 tondan fazla ise % 3’ü çuval olarak alınır ve yığın yapılır. Yığından ise 10-15 farklı bölgeden 500 gr’ lık örnekler alınır. Örnekler bir araya getirilip homojen şekilde karıştırılır ve 2 kg’lık 3 esas, bir şahit olmak üzere toplam 4 adet örnek alınır.
C) Küspelerden Örnek Alma:
Genellikle küspeler yığın halinde bulunurlar. Yığının 10-15 farklı yerinden alınan örnekler bir araya getirilerek homojen bir şekilde karıştırılır ve örnek benzer şekilde hazırlanır.
D)Karma Yemlerden Örnek Alma:
Örneklenecek olan yem çuvallarının % 5’ i ayrılır. Bunlar temiz bir yere boşaltılarak homojen bir şekilde karıştırılır ve usulüne uygun olarak örnek alınır. Yemlerin boşaltılması mümkün değilse, örnekler sonda ile alınabilir.
Yemlerden alınan örneklere ait bazı bilgilerin tanıtım kartlarına veya laboratuvar defterlerine yazılması gerekmektedir. Bu bilgiler;
Örneğin Adı :
Örneğin Miktarı :
Örneğin Alındığı Yer :
Örneğin Alındığı Durum (vagon, çuval, yığın v.b.) :
Örneğin Nasıl Alındığı (5 tonda bir, 10 çuvalda bir) :
Örneği Alan Kişi veya Kişilerin Adı, Ünvanı ve İmzası :
Örneğin Alındığı Tarih :
Satıcı, alıcı veya fabrika ismi :
Yemde Hangi Analizlerin Yapılacağı (fiziksel, kimyasal) :
Örnekler burada belirtilen özelliklere göre alındıktan sonra kontrollerin yapılması için laboratuvarlara gönderilir. Laboratuvarlarda fiziksel, kimyasal ve biyolojik analizler yapılmaktadır.
B- Laboratuar Analizleri
Fiziksel Analizler:
Fiziksel analizler beş duyu organı ile yapılan gözlemlerdir. Tanecik büyüklüğü, yabancı maddelerin bulunup bulunmadığı, renk, küf veya diğer mikroorganizmaların varlığı ile koku ve tat, ağırlık testi, v.b. özelliklerin tespitine dayanır.
Bu amaçla, çeşitli büyüklükte elekler, terazi, hektolitre kabı, mikroskop gibi aletlerden yararlanılır.
Kimyasal Analizler:
Alınan örnekler üzerinde bir takım kimyasal maddelerin kullanılması sonucunda protein, yağ, selüloz, kuru madde, inorganik madde gibi besin maddelerinin belirlenmesine yönelik yapılan analizlerdir ve bu amaçla Weende Analiz yöntemi kullanılmaktadır.
Bu yöntemde analizi yapılan besin maddesinin başına “Ham” kelimesi getirilmektedir (örn;Ham protein). Bunun anlamı analizin toplam protein değerini ifade etmesi, protein kaynağını, aminoasit yapısını veya protein benzeri maddeleri ayırt etmemesidir. Ancak hızlı ve kolay uygulanması, örneğin protein içeriği hakkında genel bir bilgi edinilmesi nedeniyle laboratuvarlarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu amaçla kullanılan kimyasal analizler;
- Nem (Kuru Madde)
- Ham Protein
- Ham Yağ
- Ham Kül
- Ham Selüloz
- Tuz Tayini
- Yemlerde Toksik Madde Analizleri
-Üreaz
-Serbest Gosipol (Pamuk Tohumu Küspesi)
-Tioglukozid Analizi
-Aflotoksin Analizi’dir.
C- Hammadde de Kalite Kontrol
Yem yapımında kullanılan hammaddelerin çok çeşitli olmaları, değişik bölgelerden gelmeleri ve farklı işleme metotlarından elde edilmeleri nedeniyle, besin madde içerikleri ve kaliteleri farklılık gösterebilmektedir. Fabrikaya hammaddenin alımı yapıldığında, bu maddelerin fiziksel özelliklerinin neler olmasını gerektiğini bilen teknik elemanlara ve üretim sorumlularına büyük iş düşmektedir.
Hammaddelerden uygun örnek alımı yapıldıktan sonra fiziksel ve kimyasal analizlere geçilir. Yem ham maddelerinin taşıması gereken bir takım özellikler vardır ve bunlar çeşitli kuruluşlar tarafından belirlenmektedir. Örneğin American Association of Feed Control Officials (AAFCO) standartlarına göre bazı hammaddelerin taşıması gereken özellikler şu şekildedir (McEllhiney, 95);
Balık Unu
Kimyasal Analiz
Protein : %60
Yağ : %11
Selüloz : %1
Nem : %7-11
Sindirilebilir Protein (min) : % 92
Kum :% 1’ den az
Tuz (NaCl) :% 3
Fiziksel Analiz
Elek Analizi,
% 100’ ü No:7 (US) elekten geçebilecek
% 98’ i No:10 (US) elekten geçebilecek özellikte
Renk;
Açık gri- sarı- koyu kahverengi
Koku;
Balığa has koku
Et-Kemik Unu
Kimyasal Analiz
Protein : %50
Yağ : %8-11
Selüloz (max) : %3
Nem : %10
Kalsiyum : Fosforun iki katı
Fosfor : % 4,4 - 5,0
Kül : Fosforun 6.5 katından fazla olmamalı.
Pepsince sindirilemeyen kısım (max) : %14
Fiziksel Analiz
Renk: Altın sarısından açık kahverengi
Koku: Taze etsi koku
Elek Analizi : % 100’ ü No:7 (US) elekten geçebilecek
% 98’ i No:10 (US) elekten geçebilecek özellikte
Soya Fasulyesi Küspesi
Kimyasal Analiz
Protein (min) : %44
Yağ (min) : %0,5
Selüloz (max) : %7,0
Nem (max) : %12
Üreaz Oranı :% 0,05- 0,20
Renk koyu sarı-açık kahverengi
Koku; taze, ürün tipinde, yanma izleri göstermeyen, ekşi, bayat veya küf kokulu olmamalı.
Tat; hoş ve kendine özgü tadı olmalı, kötü veya yanık tat taşımamalı.
Yapısı; homojen, rahat akış gösteren, büyük parçacıklı veya aşırı ince yapıda olmamalı.
D-Yem Yapımı Esnasında Kalite Kontrol
Öncelikle hangi tür canlı için yem yapılacağı planlandıktan sonra uygun ekipman seçimi yapılmalıdır. Çünkü; farklı yem tipleri farklı özellikteki makineleri gerektirir. Kalite kontrol üzerine ekipmanların etkisini şu şekilde ifade etmek mümkündür;
Tartım Sistemleri:
Bu sistemler hammaddelerin miktarını belirlemek için kullanılırlar ve kalite için iyi bir tartım sistemi şarttır. Ayrıca kullanılan ölçeklerin sayısı ve hassasiyeti de önemlidir. Bunların aylık, mikro ölçeklerin ise haftalık hatta günlük kontrolleri ve ayarları yapılmalıdır. Terazi ve kantarların yılda 2 kez kontrolleri gerçekleştirilmelidir. En az ayda bir kez olmak üzere temizlikleri yapılmalı, bağlantılar, birbirine sürtünen ve dönen parçalar kontrol edilmelidir.
Karıştırma:
Karıştırıcının dizaynı yem kalitesini etkilemektedir. Modern mikserler iyi kalitede ve 1.5-2 dakika içerisinde iyi bir karıştırma sağlarlar. Karıştırıcıya öncelikle büyük hacimli hammaddeler konulmalı, daha sonra küçük hacimliler konularak bunların karıştırıcının dibinde kalması engellenmelidir. Mikserin 3/4'ü , ham maddelerin 1/2'si ile dolduğunda sıvı ilavesi yapılabilir. Karıştırma zamanı tüm hammaddeler miksere konulduktan sonra başlar. Mikserin temiz tutulması da diğer önemli bir kriterdir. Bunun dışında, karıştırıcının şaftında, palalarında ve helezonda yığılmanın veya birikmenin olup olmadığı, kenarların, tabanın iyice sıyrılıp sıyrılmadığı gibi özellikleri de kontrol edilmelidir.
Peletleme Sistemi:
Üretime uygun olan peletleme sisteminin ekipmanlarının seçimi ve ebadı kalitede etkilidir. Formülasyona uygun hammaddelerin kullanımına dikkat edilmeli, vitamin ve diğer mikro elementlerin kaybı en aza indirilmelidir. Basınç, sıcaklık ve ampermetre değerleri kontrol edilmelidir. Ayrıca, peletleme sisteminin etrafının ve içinin temiz olmasına, bıçakların keskin, kalıp deliklerinin açık olmasına dikkat edilmelidir.
Değirmen:
Valzli veya çekiçli değirmenlerin kalite üzerine olumlu etkileri görülmektedir. Değirmenlerin yabancı ve bulaşma ihtimali olan maddeler açısından kontrolü yapılmalı, temizliğine dikkat edilmelidir. Elekler günlük olarak kontrol edilmelidir.
Taşıma Sistemleri:
Fabrikalarda taşıma sistemleri oldukça fazla kullanılmaktadır. Bunların temiz tutulması, bulaşmaların engellenmesi açısından çok önemlidir.
Mıknatıs:
Mıknatıslar, özellikle öğütme ve peletleme sistemlerine büyük zarar verebilecek metal parçalarını tutmak açısından büyük önem taşırlar.
Diğer Ekipmanlar:
Nem ölçerler ve çeşitli ebatlardaki elekler hammaddelerin kontrolünde, yabancı maddelerin ayıklanmasında kullanılır.
E- Yemde (Son Üründe) Kalite Kontrol
Elde edilen yemin (son ürün) kalitesinin kontrolü amacı ile daha önce belirtilen yöntemlerle örneklemesi yapıldıktan sonra kimyasal analizler uygulanmakta ve besin değerleri saptanmaktadır. Bunun yanı sıra dış yüzey görünümü, rengi, kokusu, ebadı, uzunluğu gibi fiziksel özellikleri de kontrol edilir.
Son ürünün depolanması ve taşınması esnasında kaliteyi etkileyebilecek bir takım sorunlarla da karşılaşılmaktadır. Bu nedenle, yemin depolanacağı silonun dış ortamdaki nemi ve sıcaklığı içeri geçirmeyecek, depo içerisinde yemlerin etkisi ile oluşabilecek nem ve sıcaklığı dışarı atabilecek havalandırmaya sahip olması, temizliğinin kolay ve tam olarak gerçekleştirilmesi, güneş almaması ve silo duvararının yem akışını engellemeyecek bir yapıda olamsı gerekmektedir. Ayrıca, kuş, böcek, fare gibi zararlılara da dikkat edilmesi ve önlem alınması gerekmektedir. Depolanmış hammadde veya son üründe nem içeriğinin %14,5-15.5’u geçmesi halinde ortamda mantarlaşma başlar. Belirli sıcaklık ve nemlilik şartları altında mantarlar mikotoksin üretirler. Böyle ham maddeler karmaya sokulur veya yemler balığa verilirse, ağırlık artışında azalmadan sonu ölüme kadar varabilen ciddi etkilerle karşılaşılır.
Ayrıca, hayvansal ham maddeler (et-kemik unu, kan unu vb.) hem hayvanlarda hem de insanlarda enfeksiyona neden olan Salmonella oluşumunda önemli bir basamak oluştururlar. Uygun olmayan depolama ve fabrikadaki sağlık koruma şartları mikotoksin ve bakterilerin gelişmesine yol açar.
Yemler, taşınması esnasında ise bir takım mekanik olaylara maruz kalır. Bunlar vurma, sıkıştırma ve kırılma şeklinde gerçekleşerek peletlerin şeklinde bir bozukluk oluşturur. Dayanıklılık pelet kalitesini belirleyen önemli bir kriterdir. Bu mekanik etkilere karşı peletlerin dayanıklılığının test edildiği bazı yöntemler geliştirilmiştir.
Bunlardan biri, Kansas Üniversitesinde geliştirilen bir yöntemdir ve sistem bir kovalı taşıyıcı, bir hopper ve bir vidalı taşıyıcıdan oluşmaktadır. Pelet yemler bu sistem içinde 10 dk. Süre ile dolaştırılmakta ve testin sonunda elekten geçirilerek pelet yapısını koruyan yemlerin yüzdesi hesaplanmakta ve pelet dayanıklılık indeksi (PDI) oluşturulmaktadır.
Diğer bir yöntem de Holmen Testidir ve bundaki yöntem bir oda içerisinde 30 sn. süre ile hava sirkülasyonuna maruz bırakılmasıdır. Bu yöntemde peletler hem vurma hem de parçalanma işlmlerine aynı anda tabi tutulmaktadır.
Başka bir yöntem de çevirme kutusu (ASAE) metodudur. Elenmiş ve tozdan arındırılmış 500 g. pelet çevirme kutusuna konur ve 50 kez çevrilecek şekilde 10 dk. Süre ile burada tutulur. Daha sonra içerik elenerek, bütün olarak kalan bozulmamış peletler tartılır. Başlangıçtaki miktarlar ile geriye kalan pelet miktarı oranlanır.
Diğer bir yöntem ise sertliktir. Sertlik ölçümü yapılacak pelet bu amaçla düzenlenmiş alatin 2 dişi arasına yerleştirilir ve yukarıdan baskı uygulanarak sıkıştırılır. Pelete uygulanan baskı sonucu parçalnıp dağıldığı nokta pelet sertliğini belirler ve pelete yapılan baskı kg. cinsinden ifade edilir.
Sonuç
Yemlerde kalite kontrolü görüldüğü üzere uzun bir periyot içeren, her aşamada çok dikkat gerektiren zahmetli bir çalışmadır. Ancak ihmal edilen her nokta kaliteyi direkt olarak olumsuz yönde etkilemekte ve ekonomik açıdan büyük kayıplar meydana getirmektedir. Bu nedenle, kalitenin hangi aşamalarda etkilenip bozulabileceğini bilmek ve ona göre tedbir almak gerekmektedir. Bu noktada üretimi yapan personele, üretim şeflerine ve sorumlulara büyük görevler düşmektedir.
Kaynaklar
1. Beggs,A.W.,2000. Quality Control in the Feed Mill.
[Bu Adresi (link) Görme Yetkiniz Yok BEDAVA'ya Üye Ol Sitemizden Faydalan....]. pacweb.net.sg/asa
2. Feed International 1993. Integrating Process Control and Quality Control. March 93, Vol.14 No. 3, pp.16-18.USA
3. Khajarern,J., Khajarern, S. 1998. Quick Quality Test for Protein Meals. MITA(P) No. 096/11/97 (Vol FT 45-1998).
4. Leslie,A.J. Quality Contol Feedmilling Procedures for an Effective Program. MITA (P) No. 044/11/96 (Vol. FT39-1997)
5. McEllhiney, R.R. 1995. Quality Control in Feed Manufacturing. American Soybean Ass.Tech.Bull.
6. Payne,J.O.1997.Troubleshooting the Pellet Process. MITA (P) No. 044/11/96. (VOL.FT 40-1997).
7. Payne,J.,Ratting,W., 1996. Peletleme El Kitabı. Çeviren: Doç.Dr. Hasan Rüştü Kutlu. Borregaard Lignotech. Uzman İlaç San.Tic.Ltd.Şti. Teknik Bülten.
8. Pierce,J.G.1985. Örnek Alma. Yem Sanayi Teknolojisi III. Ed; R.R. McEllhiney, Yem Sanayicileri Birliği Yayını. Yayın No:11, syf;386-399.
9. Rhee,K.C. 1998. Ensuring the Reliability of Analyses in a Quality Control Laboratory. MITA (P) No: 096/11/97. (Vol.FT 46-1998).
10. Williams,D.R.1997. Improving Feed Quality. American Soybean Ass.Tech.Bull.
11. Winowski,T.S. 1994. Factors that Affect Pellet Quality and Trouble-shooting the Pelleting Porcess. MITA (P) No: 083/12/94 (Vol.FT 23-1995)
12. Winowski,T.S. 1995. Pellet Quality in Animal Feeds. MITA (P) No: 195/11/95 (Vol.FT 21-1995)